Lotti van der Gaag volgt in 1948-1949 lessen aan de Vrije Academie in Den Haag. Gestimuleerd door haar leermeester Livinus van de Bundt, die in haar een groot talent ziet, legt ze zich toe op het boetseren met klei en gips. Wanneer ze in het Stedelijk Museum werk ziet van de beeldhouwer Ossip Zadkine vertrekt ze in haar eentje naar Parijs om bij hem in de leer te gaan. In Parijs vindt ze een atelierruimte bij de Cobrakunstenaars Appel en Corneille. Ze maakt moderne beelden waarin gesloten volumes worden afgewisseld met openingen. Naast haar baanbrekende sculpturen heeft zij ook zo’n driehonderd schilderijen gemaakt waarin de materie eveneens losbreekt uit de vorm. Lotti van der Gaag heeft nooit de erkenning als volwaardig Cobrakunstenaar gekregen. Wel ontving ze diverse prijzen voor haar werk:  een studiebeurs van de Franse regering (1952), de prix Susse (1958) (genoemd naar de Parijse bronsgieter), de Jacob Marisprijs voor de beeldhouwkunst (1964) en de Ouborgprijs (1993).

Frieda Hunziker groeit op in Amsterdam en doet als kind niets liever dan tekenen, op alles wat los en vast zit. Haar ouders zien niets in een creatieve opleiding, maar dankzij een betrokken onderwijzeres kan Frieda na de lagere school naar de Industrieschool voor de Vrouwelijke Jeugd, waar zij patroon- en modetekenen leert. In 1924 gaat ze naar het Rijksinstituut voor Teekenleraren in Amsterdam. Daar haalt ze in 1928 haar mo-akte tekenen. Frieda zal vervolgens ruim dertig jaar actief zijn als tekenlerares. Op 23 mei 1934 trouwt ze met Willem Johannes Swart. Na de geboorte van haar zoon Frits, in 1937, geeft ze nauwelijks nog les. Wél begint ze met schilderen. Eerst werkt ze in een vereenvoudigde realistische stijl, maar haar stijl wordt steeds abstracter totdat ze in 1948 volledige abstractie bereikt. In de winter van 1951-1952 werkt Hunziker op uitnodiging van de KLM een aantal weken op Curaçao.

Karin Leyden wordt geboren in Berlijn-Charlottenburg. Ze volgt de Kölner Werkschule, studeert tekenen en schilderen bij Richard Seewald en mozaïek en glas-in-lood technieken bij Johan Thorn Prikker. Na afloop van een schoolbezoek aan Ascona (Zwitserland) weigert Karin om mee terug te gaan naar Keulen. Ze verkoopt al haar bezittingen om in Ascona te kunnen blijven! Het is het begin van een tumultueus leven. In Ascona ontmoet Karin de Nederlandse schilder Ernst Leyden, die veertien jaar ouder is dan zij. Het is liefde op het eerste gezicht. Het stel trouwt in 1932 en krijgt datzelfde jaar een zoon: Ragnar. Samen maken ze vele reizen. Tijdens haar leven is Karin Leyden internationaal bekend, vooral in artistieke kringen in Europa én Amerika. In 1929 fotografeert Man Ray Karin voor de voorpagina van het tijdschrift ‘’Paris Montparnasse’’.

Anne Marie Blaupot ten Cate is geboren in Haskerland (Nijehaske, Friesland) maar brengt het grootste deel van haar jeugd door in Arnhem. Direct na de H.B.S. gaat zij naar de schilderacademie in Den Haag en vervolgens naar de Rijksacademie in Amsterdam. Na een jaar houdt ze het daar voor gezien, en vertrekt ze naar Parijs. Hier schrijft Anne Marie zich in aan de Académie de la Grande Chaumière, waar ze les krijgt van André Lhote. Nauwelijks 26 jaar oud heeft ze haar eerste expositie bij de Parijse Galerie Alice Manteau. Ook is haar werk 1928 te zien bij De Onafhankelijken in het Stedelijk Museum in Amsterdam. In het buitenland deelt zij tentoonstellingsruimten met kunstenaars als Picasso en Kurt Schwitters.

Anneke van der Feer wordt in Sneek geboren in een bemiddeld gezin. Om kunstenaar te worden vertrekt Van der Feer in 1924 naar Amsterdam. In de voetsporen van haar leermeester Harmen Meurs schildert ze in een sociaal-realistische stijl. Anneke gaat echter grover en primitiever te werk. Naast schilderijen in olieverf, maakt ze series houtskooltekeningen en grafiek, met name hout- en linosnedes. Haar relatie met cineast Joris Ivens brengt Anneke in 1931 naar Moskou. Joris vertrekt weer in 1936, maar Anneke blijft nog drie jaar in Rusland. Ze kan hier in haar levensonderhoud voorzien door te illustreren voor diverse linkse bladen die in Nederland worden uitgegeven. In 1939 vertrekt Anneke naar Parijs voor een studieperiode aan de Académie Libre. Als een van de laatsten komt Anneke van der Feer begin jaren ’50 met haar nieuwe liefde Herman Schutte in Veere wonen en werken. Hier vindt ze haar rust en maakt ze vele werken.

Jonkvrouw Jemmy van Hoboken is beschermd opgegroeid in een gefortuneerde familie. Haar vader kan zijn leven lang rentenieren over het vermogen dat zijn voorouders in de scheepsbouw hebben verdiend, en haar moeder is een rijke Duitse jonkvrouw. Jemmy begint al vroeg met tekenen. Het talent heeft ze van haar moeder die amateurkunstenaar is. In 1920 start Jemmy van Hoboken als leerling bij Han van Meegeren. Deze lessen zijn van grote invloed op haar artistieke ontwikkeling: later vertelt ze hierover dat ze bij Van Meegeren haar uitgesproken talent heeft kunnen ontplooien. In de jaren 1922-1923 volgt Van Hoboken een opleiding in München. Ze wordt hier beïnvloed door de Duitse realisten en de Nieuwe Zakelijkheid, maar ook de crisis in Duitsland heeft invloed op haar werk. In latere jaren wordt haar werk dromeriger. Veel dieren die ze aan het einde van de jaren ’20 nog gestileerd heeft weergegeven, beeldt ze in de jaren ’30 steeds natuurgetrouwer af. Haar stijl wordt regelmatig vergeleken met die van Jan Mankes .

Edith van Leckwijck is 15 jaar als de Eerste Wereldoorlog uitbreekt en haar familie van Antwerpen naar Den Haag vlucht. Het gezin blijft hier gedurende de oorlogsjaren wonen. Edith weet al jong dat ze schilder wil worden. Ze krijgt les van de Belgische kunstenaars Jules Schmalzigaug en Willem Paerels, die ook naar Den Haag gevlucht zijn. Van Leckwyck exposeert haar werk pas voor het eerst in 1927, in Antwerpen en Den Haag. De reacties op haar tentoonstellingen zijn voorzichtig positief. Met het primitieve karakter van de kunstwerken weten de recensenten zich nauwelijks raad. Tijdens een tentoonstelling bij Cercle Artistique in Antwerpen in 1929 ontmoet Edith de schilder Heinrich Campendonck. Als ze in 1935 in het huwelijk treden, legt Edith haar penseel neer om haar man te ondersteunen. Na zijn dood in 1957 pakt Edith haar kunst weer op. Ze exposeert opnieuw in binnen- en buitenland.

Nola Hatterman heeft nooit een kunstacademie bezocht. Haar opleiding krijgt ze van privéleraren als Vittorio Schiavon. Op de toneelschool (1915-1918) volgt ze de vakken tekenen en plastiek bij kunstschilder Gerrit Willem Knap. Tussen de toneelrepetities door debuteert ze in 1919 als kunstenaar op de najaarsexpositie van kunstenaarsvereniging De Onafhankelijken. Tot hlaverwege de jaren ’20 combineert Nola haar schildersbestaan met een toneelcarrière. Uiteindelijk kiest ze definitief voor de beeldende kunst. Eén van haar modellen, Lou Drenthe, opent haar de ogen voor de misstanden in de kolonie. “(…) hij was de eerste die me vertelde over de toestanden en verhoudingen in Suriname (…)”. Achterstelling en discriminatie van overzeese migranten uit de koloniën zal een belangrijk thema worden in het werk van Hatterman.

Charlotte, barones van Pallandt, wordt op 24 september 1898 geboren in een familie met veel belangstelling voor muziek en beeldende kunst. Charlotte wil graag naar de Academie voor Beeldende Kunsten, maar haar ouders verbieden dat. Het is ondenkbaar dat iemand van haar afkomst kunstwerken zal tentoonstellen en verkopen. Op 21-jarige leeftijd trouwt ze met de jonge diplomaat Joachim Zeyger. Het huwelijk is ongelukkig: Charlotte verlangt naar de kunst en de vrijheid en trekt zich vaak terug in haar atelier. Na vier jaar heeft ze meer dan genoeg van het huwelijksleven en kiest ze voor zichzelf en voor haar kunstenaarschap. Ze vertrekt naar Parijs, waar ze schilder- en tekenlessen van de kubistische schilder André Lhote krijgt. Uiteindelijk zet de Frans-Russische beeldhouwer Akop Gurdjan haar op het spoor van beeldhouwen. Ze is een van de eerste vrouwen die zich volledig aan de beeldhouwkunst wijdt.

Lou Loeber wordt geboren in Amsterdam maar groeit op in het artistiek levendige Blaricum. Ze is de oudste dochter in een groot, welgesteld gezin waarin veel aandacht is voor kunst en muziek. Lou bezoekt met haar vader regelmatig tentoonstellingen. Ze weet dan ook al op jonge leeftijd dat ze schilder wil worden. Ze vindt dat haar kunst aantrekkelijk moet zijn voor ‘het volk’. Daarom vereenvoudigt ze haar voorstellingen en vermenigvuldigt ze haar werk, waardoor het bereikbaar en betaalbaar wordt. Lou kiest voor een alternatieve leefwijze. Ze is geheelonthouder, eet vegetarisch, en wijst ze elke vorm van luxe af. In 1931 trouwt ze met de schilder en astroloog Dirk Koning. Samen met hem richt ze rond 1932 een van de eerste ‘artotheken’ op, waar zij hun eigen kunstwerken verhuren. Geïnspireerd door Piet Mondriaan en Albert Gleizes schrijft ze een theoretische grondslag voor haar werk.

De Zeeuwse Greet Feuerstein volgt een opleiding aan de Academie voor Beeldende Kunsten in Den Haag en komt onder de hoede van de schilder W.E. Roelofs jr. In de jaren twintig krijgt ze les van Jan Toorop. Hij leert haar kijken, stimuleert haar om een eigen weg te kiezen én een eigen vormentaal te ontwikkelen, zo zegt ze later zelf. Als Greet les volgt bij de schilder Jacob Nieweg leert ze haar toekomstige man Jos de Gruyter kennen, die zes jaar jonger is dan zij. Greet en Jos trouwen in 1926, het jaar waarin ook zijn eerste kunsthistorische publicaties en boeken verschijnen. Ook voor Greet breken goede tijden aan. Critici zijn lovend over haar werk, waarin ze een eigen stijl heeft gevonden. Als Greet moeder wordt blijft ze schilderen. Ze illustreert kookboeken en kinderboeken. Haar oeuvre blijft desondanks klein: uit onvrede over de kwaliteit vernietigt ze veel van haar kunstwerken.

Het oeuvre van Hanny Korevaar is als een geschilderd dagboek. Met een vroeg hoogtepunt, een raadselachtige plotwending en een weemoedige afloop. Als Hanny in 1914 lessen volgt aan de Rijksnormaalschool voor Teekenonderwijs leert ze Armand Bouten kennen. Het koppel moet de aandacht hebben getrokken door hun fysieke tegenstellingen: Hanny is een struise Amsterdamse, terwijl de uit Limburg afkomstige Bouten klein van stuk is. Ze reizen veel, en werken gezamenlijk in steden als Brussel, Parijs en Marseille. Hanny behoort tot de Hollandse expressionisten van het eerste uur. Ze schildert haar leven in felle kleuren, en haar stijl laat de invloed van het kubisme en van het werk van Marc Chagall zien.

Charley Toorop is méér dan alleen ‘de dochter van’. Ze brengt als jong meisje veel tijd door met haar vader Jan Toorop en zijn kunstenaarsvrienden. Charley weet al snel dat ze net als hij kunstenaar wil worden en vindt, als autodidact, uiteindelijk haar eigen unieke stijl. Op 1 mei 1912 trouwt Charley, net 21 geworden, met de filosofiestudent Henk Fernhout. Ze krijgen drie kinderen: Edgar, John en Annie. Het huwelijk is ongelukkig, en Charley verlaat Fernhout in 19//. Met haar kinderen gaat ze in een woning met atelier in Bergen wonen, dat haar vader voor haar laat bouwen. Daarnaast geeft hij haar een toelage, waardoor ze de zorg voor haar kinderen en het huishouden aan een betaalde kracht kan overlaten en zich volledig op haar kunst kan richten.

Er is bitter weinig bekend over de joodse kunstenaar Rebecca van Gelder. Het gezin Van Gelder woont in Amsterdam, en een periode van vier jaar in Bussum. Rebecca studeert in Berlijn, Londen en Parijs en schildert en tekent figuren en landschappen. Ze wordt vooral bekend als schrijver van satire en karikaturist. Haar satirische tekeningen worden in Engeland en Frankrijk gewaardeerd, maar in Nederland wordt haar werk minder enthousiast ontvangen. Ze is lid van kunstenaarsvereniging De Onafhankelijken in Amsterdam, waar ze regelmatig onder het pseudoniem Bob(ette) Stratthon-van Gelder exposeert. Ze is 53 jaar oud als ze op 29 januari 1945 in Bergen-Belsen wordt vermoord.

Pau Wijnman heeft een helder ideaal: ze streeft als socialiste naar een betere wereld waarin onwetendheid en zelfzucht worden overwonnen door bewustwording en gemeenschapszin. Met hart en ziel zet ze zich in voor de Arbeiders Jeugd Centrale (AJC), de in 1918 opgerichte jongerenorganisatie van de SDAP. Pau geeft er cursussen, schrijft een aantal educatieve boekjes en begeleidt toneelvoorstellingen. Daarnaast schrijft ze artikelen. Samen met haar man, kunstenaar Johan van Hell, is Pau ook in kunstkringen politiek actief. Zo zijn ze betrokken bij de oprichting van de SKK – Socialistische Kunstenaars Kring. Pau is secretaris van de SKK, die kunst met ‘de socialistische gedachte’ wil bevorderen. Er is geen eensgezindheid in welke stijl dit het beste kan. Een aantal leden werkt realistisch, andere leden werken geabstraheerd. In het werk van Pau zijn duidelijke vormen van het kubisme, expressionisme, futurisme maar ook het symbolisme terug te vinden. Naast werken op papier, maakt Pau mozaïekontwerpen, maskers, litho’s en houtsneden. In 1927 krijgt ze de ziekte van Parkinson. Pau overlijdt in 1930, op 40-jarige leeftijd.

Alida Pott groeit op in een welvarend gezin en krijgt al jong belangstelling voor kunst en literatuur. Ze blijkt talent voor tekenen te hebben. Na haar opleiding werkt ze jarenlang als tekenleraar op de gemeentelijke Kweekschool voor Onderwijzeressen. Naast haar baan heeft ze genoeg tijd om de cursussen aan de Academie Minerva te volgen én zelf kunst te maken. Als enige vrouw behoort ze tot de kopgroep van kunstkring De Ploeg, die in de jaren twintig in Groningen voor een revolutie in de kunst zorgt. Geïnspireerd door haar Ploeg-collega’s ontwikkelt ze in korte tijd een geheel eigen stijl. Vanwege het opvallend heldere kleurgebruik sprint haar werk er tijdens exposities uit. Op 27 november 1922 trouwt Alida Pott met de zes jaar jongere George Martens, een collega-schilder. In de trouwakte staat hij als kunstschilder en Alida als lerares vermeld. Na de geboorte van hun zoon Rob (1923) heeft Alida minder tijd voor haar eigen vrije werk. Na 1925 heeft ze nauwelijks nog geschilderd of getekend.

Edle Saxlund wordt geboren in het Noorse Christiana. Ze groeit op te midden van rijkdom en overdaad. Op jonge leeftijd krijgt ze teken- en schilderlessen aan huis van een privélerares. In 1912 vertrekt ze naar Parijs waar ze de Nederlander Peter Alma leert kennen. Ze trouwen twee jaar later in Noorwegen en nemen vanwege de Eerste Wereldoorlog hun toevlucht in het Gooi. Hier komt Edle in aanraking met de Theosofie. Uiteindelijk groeit het echtpaar uit elkaar en vertrekt Edle zonder Alma naar Ascona. Hier krijgt ze haar schilderlust terug en maakt ze vele werken. In Zwitserland zoekt Edle naar een eigen stijl. Ze werkt zowel figuratief als abstract, maar altijd op eigen wijze. In 1946 vertrekt Edle naar India waar ze tot haar dood zal blijven. Ze verandert opnieuw haar nationaliteit. Ze geeft les, schildert, schrijft en pastzich volledig aan haar spirituele omgeving aan.

Elisabeth Stoffers groeit op in een welgesteld gezin in Amsterdam. Aan de Rijksakademie van Amsterdam krijgt ze les van onder anderen August Allebé. In 1903 studeert ze af, en twee jaar later trouwt ze en vestigt ze zich met haar man in Gouda. Uit deze eerste periode is nauwelijks werk van Stoffers bekend. Een naturalistisch landschap, dat Stoffers in 1905 exposeert, bevindt zich nu in de collectie van Museum Gouda. Na haar overlijden zijn echter abstracte pastels ontdekt, die Stoffers in een latere periode heeft gemaakt. Wanneer maakte zij deze abstracte kunstwerken? We weten dat Elisabeth in 1910, na de komst van haar kinderen, is gestopt met schilderen. Haar man steunde haar carrière niet, ze had geen atelier en geen plaats om te werken. Bij haar bevriende buurman, keramist Chris Lanooy, leerde ze het werken in pastelkrijt kennen. Hij gebruikte het om zijn ontwerpen te maken. Pastel blijkt een uitermate geschikte techniek voor Stoffers om in te werken: een pasteltekening is makkelijk op te bergen en later weer op te pakken om er aan verder te werken. Dit moet ideaal geweest zijn voor de situatie van Elisabeth, die – zo denken we – haar werk ongezien en gecombineerd met de zorg voor de kinderen en het huishouden moest maken.

Else Berg wordt geboren in Ratibor, destijds Pruisen. Zij is het vierde kind in een liberaal Joods gezin. Haar vader heeft een tabaksfabriek en kan zijn gezin een comfortabel leven bieden. Waarschijnlijk vertrekt Else eind negentiende eeuw naar Berlijn om daar een kunstopleiding te volgen. Vervolgens  vertrekt ze met haar Nederlandse neef Samuel (Mommie) Schwarz (1876-1942) naar Parijs om kennis te maken met de moderne kunst. Rond 1910 vestigen ze zich in Amsterdam. Ze leven zelfstandig maar hebben toch een nauw verweven leven. Op 21 april 1920 trouwen ze. Ook daarna wonen ze meestal niet samen, maar ze reizen wel regelmatig samen. Op 12 november 1942 worden Else en Mommie opgepakt en via de Hollandsche Schouwburg en Kamp Westerbork naar Auschwitz gedeporteerd. Op 19 november worden ze direct na aankomst vermoord. Wist je dat Else deelneemt aan minstens 130 tentoonstellingen, waarvan 12 solo’s? Ze is één van de belangrijkste moderne schilders uit haar tijd.

Adya van Rees-Dutilh is geboren in een rijke koopmansfamilie die fortuin heeft gemaakt in de graanhandel. In 1901 komt ze in aanraking met Internationale Broederschap, een landbouwkolonie in Blaricum. Hier leert ze de schilder Otto van Rees kennen. Otto en Adya krijgen een relatie en gaan tegen de zin van haar familie samenwonen. Na een zomer in Domburg vertrekt Otto naar Parijs. Hij heeft zijn atelier in het beroemde Le Bateau Lavoir, waar ook Georges Braque, Pablo Picasso en Kees van Dongen wonen en werken. Adya volgt hem al snel. Ze tekent en schildert in verschillende stijlen, van expressionisme tot symbolisme. Maar na de geboorte van haar eerste dochter Aditya stapt ze over op broderies en wandkleden. Deze technieken stellen haar in staat – meer dan het schilderen – om haar werk te combineren met de zorg voor de kinderen. Adya is een van de eerste Nederlandse kunstenaars die een volledig abstract kunstwerk maakt!

Jacoba van Heemskerck brengt haar jeugd door op het landgoed De Bese in Dalfsen. Haar vader, jonkheer van Heemskerck van Beest, is een gepensioneerde marineman die zeestukken schildert. Haar eerste tekenlessen krijgt Jacoba van haar vader. Daarna heeft ze verschillende leermeesters, onder wie Ferdinand Hart Nibbrig en – in Parijs –  Eugène Carrière. In 1912 komt Jacoba in aanraking met Herwarth Walden, de oprichter van de Duitse galerie en het bijbehorende tijdschrift Der Sturm. Met Walden onderhoudt Jacoba een jarenlang en intensief contact. Walden nodigt haar uit voor de Erster Deutscher Herbstsalon. Hierna verbindt Jacoba zich exclusief aan Der Sturm. Hoewel dit contact onmiskenbaar van invloed is geweest ontwikkelt Van Heemskerck zich op een zeer eigen manier. Vooral door haar gebruik van motieven die aan de zee (en aan Domburg) ontleend zijn, onderscheidt zij zich van de Duitse expressionisten. Vanaf oktober 1914 geeft Jacoba haar schilderijen nummers in plaats van titels zodat de beschouwer niet afgeleid wordt door het onderwerp, en zich kan richten op de kracht van het beeld.

Mies Elout-Drabbe tekent en schildert voor haar plezier. Als het gezin na de pensionering van vader Johan Drabbe in Domburg gaat wonen krijgt haar studie een serieuzer karakter. Mies trouwt met burgemeesterszoon Paul Elout en woont vrijwel de rest van haar leven in Domburg. Ze tekent en schildert vaak buiten in haar tuin of in de directe omgeving. In 1907 krijgt ze haar eigen atelier in de tuin. Het wordt een ontmoetingsplek voor kunstenaars en schrijvers. Jan Toorop en Piet Mondriaan waren frequente bezoekers: in het werk van Mies is de wederzijdse beïnvloeding te herkennen. Tussen 1911 en 1921 organiseert ze samen met andere kunstenaars de Domburgse tentoonstellingen. Criticus Plasschaert leest Mies in het openbaar de les over haar pogingen nieuwe artistieke wegen te bewandelen. Het maakt Mies onzeker over haar streven als kunstenaar.

Jo Koster wordt in Kampen geboren als derde in een gezin van acht kinderen. Omdat haar vader beroepsofficier is, moet het gezin vaak verhuizen. Nadat Jo Koster de Academie van Beeldende Kunsten in Rotterdam heeft verlaten, begint ze succes te krijgen als portrettiste. Na een verblijf van drie jaar in Brussel vestigt Jo Koster zich eerst in Den Haag en daarna in het kunstenaarsdorp Laren, waar zij woont bij Adya Dutilh woont. In deze jaren twijfelt Jo over haar artistieke toekomst. Het staat haar tegen dat zij zich moet aanpassen aan de smaak van haar publiek. Naast de twijfels gaat het persoonlijk ook minder goed met Jo Koster. Als ze na een ziekbed te horen krijgt dat ze onvruchtbaar is, verbreekt ze haar verloving. Rond 1902 verhuist Jo naar Zwolle, waar ze via een vriendin portretopdrachten krijgt. Omdat ze als ongetrouwde vrouw zelf in haar levensonderhoud moet voorzien zijn dergelijke opdrachten broodnodig!

Over Anna Sluijter is weinig bekend. Dat ze in 1890 en 1891 meedeed aan tentoonstellingen in Maastricht en Rotterdam kan betekenen dat ze een gedegen opleiding volgde. Hier weten we echter nog niets over. Vanaf 1913 deed Anna jaarlijks mee aan de tentoonstellingen van de Amsterdamse kunstenaarsvereniging De Onafhankelijken. Ze leverde telkens zo’n drie tot vijf werken in. Je zou hierdoor verwachten dat Sluijter genoemd wordt in de kunstrecensies die in kranten verschenen. Maar: bij het Nederlands Instituut voor Kunstgeschiedenis (RKD) is de persmap van Sluijter leeg… Wat weten we wel? Anna is alleenstaande moeder. In februari 1898 bevalt zij van een zoon, Albert Sluijter (1898-1981). Hij is een viooltalent die al op jonge leeftijd in de concertzalen van Europa speelt. Anna reist vaak met haar zoon naar zijn verschillende optredens. Hij neemt zijn viool mee; zij haar schilderskist. Ze schildert gestileerde landschappen, die in de loop der jaren steeds abstracter worden.